TẬP QUÁN TRỞ THÀNH PHÁP LUẬT KHI NÀO? ĐIỀU KIỆN LÀ GÌ?

1. Tập quán là gì? Pháp luật là gì?

Tập quán là quy tắc xử sự được hình thành, lặp đi lặp lại nhiều lần trong thời gian dài, được thừa nhận và áp dụng rộng rãi trong vùng, miền, dân tộc, cộng đồng dân cư hoặc lĩnh vực dân sự cụ thể (căn cứ khoản 1 Điều 5 Bộ luật Dân sự).

Điểm g khoản 2 Điều 3 Nghị quyết 04/2012/NQ-HĐTP cũng định nghĩa về tập quán như sau:

Tập quán là thói quen đã thành nếp trong đời sống xã hội, trong sản xuất và sinh hoạt thường ngày, được cộng đồng nơi có tập quán đó thừa nhận và làm theo như một quy ước chung của cộng đồng.

Tuy nhiên, không phải mọi tập quán đều được chấp nhận và áp dụng mà chỉ được chấp nhận khi không trái pháp luật, đạo đức xã hội. Đây cũng là nội dung được quy định tại khoản 2 Điều 5 Bộ luật Dân sự năm 2015:

2. Trường hợp các bên không có thoả thuận và pháp luật không quy định thì có thể áp dụng tập quán nhưng tập quán áp dụng không được trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự quy định tại Điều 3 của Bộ luật này.

Theo đó, Điều 3 Bộ luật Dân sự quy định các nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự gồm:

Điều 3. Các nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự

1. Mọi cá nhân, pháp nhân đều bình đẳng, không được lấy bất kỳ lý do nào để phân biệt đối xử; được pháp luật bảo hộ như nhau về các quyền nhân thân và tài sản.

2. Cá nhân, pháp nhân xác lập, thực hiện, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của mình trên cơ sở tự do, tự nguyện cam kết, thỏa thuận. Mọi cam kết, thỏa thuận không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội có hiệu lực thực hiện đối với các bên và phải được chủ thể khác tôn trọng.

3. Cá nhân, pháp nhân phải xác lập, thực hiện, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của mình một cách thiện chí, trung thực.

4. Việc xác lập, thực hiện, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự không được xâm phạm đến lợi ích quốc gia, dân tộc, lợi ích công cộng, quyền và lợi ích hợp pháp của người khác.

5. Cá nhân, pháp nhân phải tự chịu trách nhiệm về việc không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ dân sự.

Khi có cả tập quán và quy định pháp luật đều quy định về một vấn đề thì Toà án sẽ sử dụng văn bản quy phạm pháp luật để giải quyết mà không áp dụng tập quán.

2. Khi nào tập quán trở thành pháp luật?

Tập quán trở thành pháp luật khi được Nhà nước thừa nhận và nâng lên làm pháp luật. Và đây được gọi là tập quán pháp. Khi Nhà nước thừa nhận một tập quán và đưa tập quán đó trở thành pháp luật có ý nghĩa thể hiện sự chấp thuận của nhà nước với thói quen ứng xử của cộng đồng.

Nhà nước thừa nhận một tập quán là tập quán pháp nhằm mục đích để đáp ứng nhu cầu quản lý của nhà nước. Đối với xã hội, việc nhà nước thừa nhận một tập quán là tập quán pháp có ý nghĩa thể hiện sự chấp thuận của nhà nước đối với một thói quen ứng xử của cộng đồng. Đó là sự thống nhất giữa ý chí nhà nước với ý chí cộng đồng. Qua việc thừa nhận một tập quán thành tập quán pháp cũng góp phần giữ gìn và phát huy tập quán đó. 

Theo đó, việc thừa nhận tập quán pháp được thực hiện thông qua các cách thức như liệt kê danh mục tập quán; viện dẫn tập quán trong pháp luật thành văn; áp dụng tập quán để giải quyết các vụ việc trong thực tiễn…

Như vậy, tập quán có thể được tạo ra từ hoạt động của các cơ quan lập pháp, cũng có thể được tạo ra từ hoạt động xét xử của cơ quan tư pháp. Nhìn chung, nhà nước chỉ thừa nhận những tập quán không trái với giá trị đạo đức xã hội và trật tự công cộng.